Yozilmagan hayot
 Omon Muxtor
 “Yoshidan boshlaylik” — debdi Nakir. “Yo‘lda yotgan arqonni birov tushirib qoldirgan edi. Seniki emasdi. Nega olding?” — deb so‘rabdi Munkar. Yigit chaynalgan ekan, Nakir boshiga gurzi bilan tushiribdi.      Ertalabgacha shu arqon ustida

• hikoya

Yozilmagan hayot (hikoya)

Omon Muxtor

 

    Yosh yozuvchi Ismoilga pochchasi Sayfulla aka:    — Farg’onaga bir bormoqchiman. Dovondan o’tib. Hech ko’rmaganman, — dedi. — Qo’yliqdan to’rt-besh soatlik yo’l ekan.    — Mashina tutib nima qilasiz? O’zim obboraman, — dedi Ismoil.

    Sayfulla aka Qo’yliqdan ichkariroqda, qishloqda yashar edi. Yoshlikdatabelchi, suvchibo’lgan, keyinanchayilpochtadaishlagan. Oldineshakda, keyin «shayton-arava»daxat, gazeta-jurnaltashibumrio’tganedi. Ubukirmi-qiyshiqmi, Kvazimodagao’xshaganbeso’naqaykishi. Lekino’sha, Kvazimodagao’xshabmuhabbatliqalbiboredi.    

    IsmoiluchyilchaburunbahordaopasiRohilaningqabriboshidapochchabilanyonma-yonturganida, uningko’zlarinurlanibketgan, allanechukshirinxo’rsinib:     — Yanabirozyashamadi-da! — degan, o’shasoniyadabizningyoshyozuvchimizbularfaqater-xotinemas, oradakattabirmuhabbathambo’lganinihisetganedi.    Rohila dunyodan o’tgach, Sayfulla aka qaytib uylanmadi. Muhabbatdan tashqari, aftidan, xotiniga tegishli jigarlardan uzoqlashgisi kelmadi. Shu boisdandir, u ham bu tomondagilar uchun «har qachongi pochcha» bo’lib qolavergan edi. 

   Farg’ona safari haqidagi gapdan bir hafta o’tgach, ular yo’lga chiqishdi.

 

     Avvalida, mashina Qamchiq dovoniga yaqinlashgunicha indamay ketishdi. Sayfulla aka o’zi kamgap edi. Ismoil esa yo’lga tikilib, xayol surib borardi. Dovon boshlangach, u bexos jo’shdi:     — Oldinlar bu yo’l tor, xatarli edi. Qishda butunlay yopib qo’yishardi. Bir gal tumanda, yana mashina buzilib qolib, rosa ovora bo’lganman. Endi mashinalarni qarang! Go’yo shahar ichida yuribdi! — Ismoil biroz tin olgach, so’zini davom ettirdi. — Atrofning go’zalligi! Odamlar Shveytsariya deydi. Mana, sizga Shveytsariya!     — Ha chiroyli, — dedi Sayfulla aka tog’larga qaraganicha. Keyin xijolat chekib, qo’shib qo’ydi: — Siz doim bandsiz. Sizni yozishdan qoldirdim.    — Ey, ishim yaxshi. Yozishdan oldin o’ylash ham kerak, — dedi Ismoil. — Hozir g’alati bir narsalar ustida ishlayapman.      Uning shapaloqdek ikkita kitobchasi chiqqan, ularni pochchaga bergan edi. U pochchasi aqlli ekanligini bilardi. Zeroki, afti-angorini ko’rib xunukmi-tasqarami, desa bo’laveradigan bu odamni qishloqda hurmat qilishardi. Lekin pochcha hayot sharoiti majbur qilib, yettinchi sinfdan nariga o’tmagan. Savod darajasi qanday — Ismoil bilmas edi. Bergan kitoblari haqida, u o’qimagan, mayli, opamning eri bo’lgani uchun berdim, o’zi vaqtida tarqatgan gazeta-jurnallardan birontasini ham o’qimagan bo’lsa kerak, deb o’ylar edi. Shunday fikri borligidan, shu kunlar «qog’ozga tushayotgan» bir voqeani Ismoil, bolaga ertak aytgandek «soddaroq» qilib Sayfulla akaga aytib berishga tutindi. Aytmas ham edi-ku, yo’lda suhbat ishtiyoqi uning tili tugunini yechvordi.       — Bu rivoyatmi, shunaqa… Qadimda bir boy bo‘lgan ekan. Xotini o‘lgan… kechirasiz! — farzandi yo‘q ekan. O‘lishidan oldin bir juma kuni masjidga chiqib, musulmonlar, dunyodan o‘tganimda kim men bilan bir kecha qabrga kirib yotsa, yiqqan tillamni bitta qoldirmay, o‘shanga beringlar, deb e’lon qilibdi. Boy ko‘z yumgach, juda kambag‘al bir yigit o‘rtaga qo‘yilgan shartni bo‘yniga olib, tobutning oldiga tushibdi. Boshini egib ketayotsa, yerda yotgan qandaydir arqonni ko‘ribdi. Shunchaki ilib, beliga bog‘labdi. Qisqasi, jamoa boyni go‘rga joylab, haligi yigitni ham tuynukdan kiritib yuboribdi. Tosh bosib, tuproq tortishibdi. Ko‘p o‘tmay, yigit qarasa, ro‘parada Munkar-Nakir turishibdi. “Bular ikkita ekan” — debdi Munkar.

    

 — Ҳой одам, ўзинг кимсан, отинг нима ва қайси уруғдансан?— деб сўради.      — Отим Широқ, ўзим шак уруғиданман,— жавоб қилди чол.      — Келиб менинг истироҳатимни бузмоқдан мақсадинг надир?      — Мақсадим мулозамат камарин белга боғлаб, умримни сиз шаҳаншоҳ хизматида ўтказмоқдир. Жанобларига хайрхоҳ бўлганим туфайли қабиладошларимдан қаттиқ ситам кўрдим. Уларга мен: «Шоҳи Эрон билан урушаман, деб чиранманг, сизларни бир ҳамлада зеру забар қилгай, яхшиси, итоат камарин боғлаб бориб, ул зоти бобаракотнинг этакларидан ўпинг», дедим. Бу гапдан хабар топган ҳукмдоримиз Рустак ғазабга минди на менинг қулоқ-бурнимни кестирди. Мен энди сизнинг ёрдамингиз билан ундан ўчимни олмоқчиман. Агар ижозати олий бўлса, енгилмас қўшинингизни ёлғиз подачилар биладиган сўқмоқлар билан шак лашкарларининг орқасидан олиб чиқар эдим, кейин уларни қилич дамидан ўтказмоқ қийин эмас...      Широқнинг гапини эшитиб, Доро ўйга толди. Агар жанговар шак қабилалари шу йўсинда яксон қилинса, Ўкуз билан Яксарт ўртасидаги серунум ерларни босиб олган Эрон лашкарларининг бехатарлиги таъмин этилган бўлади. Аммо бу кекса чўпонни бир синаб кўрмоқ керак.     Широқ шоҳнинг ишончсизлик кўзи билан қараётганини фаҳмлаб, ўз сўзиппнг тўғрилигини исбот қилишга киришди:     — Ахир қулоқ-бурнимнинг яқиндагина кесилгани кўриниб турибди-ку! Бизникилар бекорга ўз уруғларига бундай ситам етказмайдурлар.     У ўйлаб қўйган далилларини келтириб, узундан-узоқ гапирди ва ўзининг Эрон шоҳига содиқлигини, шакларга душман эканлигини исбот қилишга тиришди, сўзининг охирида Қуёш тангрисини шафе келтириб онт ичди.     Доро саркардалари билан маслаҳатлашиб, шаклар устига қўшин юборишга, Широқни эса йўл бошловчи қилиб олишга қарор берди.     Эрон аскарлари йўл бошловчининг маслаҳати билан етти кунлик сув, озиқ-овқат ва ем-хашак олиб йўлга чиқдилар ва дарёнинг чап қирғоғидаги қум саҳроларидан бориб шакларга орқа томондан ҳужум қилмоқчи бўлдилар.     Дастлабки кунлар йўл унча машаққатли бўлмади. Чўл ўтлари энди қовжираб келаётган бўлса ҳам онда-сонда булоқлар атрофида кўм-кўк ўтлоқлар учраб турарди. Бора-бора чўл саҳрога айланди, одамлар ва отларнинг сувга эҳтиёжи оша борди. Афсонавий отларнинг тақаларига ўхшаб уюлиб қолган қумтепалардан ошиб ёки четлаб ўтиш осон эмас эди. Қора терга тушиб ҳансираган отлар оёқларини қумдан аранг тортиб олиб, бошларини қуйи солганларича битта-битта қадам ташлаб борарди. Саҳронинг бераҳм қуёши ёмон ниятда қолаётган бу қуролли одамларнинг бошидан олов сочар, ичларини куйдириб, ташналикдан лабларини қовжиратар, қумлар устида жимирлаб турган қайноқ ҳаво ўпкаларини ёндирарди.      Лашкарбошиларшшг тоқатлари тоқ бўлиб, шаклар лашкаргоҳига қанча масофа қолганини Широқдан суриштира бошладилар. У эса манзилга яқинлашиб қолганликларини ва яна икки кун юриш кераклигини айтиб, бошлиқларни юпатарди. Бироқ сермашаққат сафарнинг еттинчи куни ҳам шаклардан дарак топмадилар. Ҳаммаёқ дашт-биёбон, одам юрса оёғи, қуш учса қаноти куяди. Сув, озиқ-овқат, ем-хашак тамом бўлган, ориқлаб кетган отлар ер искаб сув қидиради, қовжираган лаблари шишиб кетган одамлар бир қултум сув учун бир йиллик умрларидан кечишга тайёр!Широқни ўртага олиб: «Бизни қаерга бошлаб келдинг, аблаҳ!— деб қисти-бастига олдилар. Аскарбошилардан бири уни ёқасидан ушлаб силтади ва ҳақорат қила бошлади. Широқ ёқасини унинг қўлидан қутқариб, намат қалпогини бошидан олди-да, соражин ва кенг пешонасидаги терини артди. Унинг қовжираган лаблари истеҳзоли табассумдан ёришиб, қийиқ кўзларида ўт чақнаб кетди. Атрофини қуршаб олган ғазабли чеҳраларга мағрур қараб туриб, қалпоғини ерга бир урди-да, қаҳқаҳлаб кулиб юборди:      — Мен енгдим, Доро қўшинини бир ўзим енгдим! — дсди у қичқириб.— Сизларни алдаб саҳронинг қоқ ўртасига олиб келдим,— қўли билан кунчиқиш ва кунботиш томонни кўрсатди. — Буёғи ҳам етти кунлик йўл, буёғи ҳам. Истаган томонингизга бораверинг! Менинг гўрим шу ерда,— деб оёғи остини кўрсатди.       У ўз муродига етгани учун муқаддас оташ ва сув худосига шукур қилиб, аллақандай бир дуони ўқиди. Дарҳақиқат, у ўз элини қулликдан қутқариб қолиш учун жонидан кечган, ёвуз душманни ҳийла тузоғига илинтириш учун минг турли азоб-уқубатни бўйнига олган эди. Мана энди у ниятига етди, душман аскарини ҳалокат жари ёқасига бошлаб келди. Энди душман нима қилса қилаверсин!У Рустакнинг ҳузурига кирганида шундай деган эди:       — Агар мснинг бола-чақам ва невараларимни унутмасанг, ўз ширин жонимдаи кечиб, юрт бошига келган балони даф этардим. Душманни даф қилмоқ учун бир ҳийла ўйлаб топдим. Умрим охирлаб қолди, ахир бу дунёдан кетмоқ керак. Мен эл-юрт учун ўлимнинг ширин шарбатини ичмоққа қарор қилдим… Гапимга қулоқ сол...       Ҳукмдор унинг гапини охиригача тинглаб, фикрини маъқуллаган эди. Шунда у ёнидан ўткир пичоғини олиб, ўз қулоқ-бурнини кесган ва гўё ўз элига хиёнат қилган бўлиб, душман орасига кирган эди...       Ғазабдан кўзлари олайиб, афт-башараси бужмайиб хунук бўлиб кстган Эрон саркардалари Широқни ўраб олиб, уни ура бошладилар. Саркарда Роносбат дабдаласи чиққан Широқни улар қўлидан қутқариб, бир четга олиб чиқди-да, сув ичирди, сўнгра чодирига олиб кириб, уни яхшиликча йўлга солмоқчи бўлди. Энди Эрон саркардаси шаклар устига юриш қилиб, уларни тор-мор этишни хаёлидан чиқариб ташлаган, у фақат қўшииини ҳалокатдан қутқариб қолишни ўйларди.       — Агар сен саҳро қудуқлари ва чашмаларини бизга кўрсатсанг, гуноҳингдан кечиб, Сўғдияда истаган қишлоқлардан бирини сенга инъом қилардик.       — Ўз элимнинг душманларига ёрдам учун чўзадиган қўлимни кесиб ташлаганим маъқул,— деди у гапни қисқа қилиб. Ҳалокат ёқасида қолган эронийлар аччиқларига чидай олмай фидокор чўпонни чопиб, қийма-қийма қилиб ташладилар.

  Миркарим Осим

Широқ

 

      Ёз бошланиб, Яксарт бўйидаги чўлларда ўтлар қовжирай бошлади. Бу ерларда яшовчи шак қабилалари серўт яйловларга кўчиш тараддудига тушишди. Янги ерларга кўчиш чорвачилар учун бир байрамдек эди. Улар баҳор мавсумида яшаб ўрганиб қолган ерларини ташлаб кетиш олдидан бир-бирлариникига қўноқ бўлиб борар, доривор ўтларни еб семирган бияларнинг сутидан тайёрланган ўткир қимизларни ичиб маст бўлган йигитлар қизлар билан лапар айтишар, вақтичоқлик қилишарди. Бироқ бу сафар одамларнинг кўнглига қил сиғмас, ўтловлардан на қўшиқ товуши ва на қизларнинг хушчақчақ кулгиси эшитиларди.

     Баланд бир ерга қурилган катта оқ ўтовни эгниларига ярғоқ теридан камзул, бошларига учи ингичка, узун қалпоқ кийган қуролли соқчилар қўриқлаб турардилар.      Ўтов ичида эса шак қабилаларининг оқсоқоллари кенгаш қуриб ўтирардилар. Тўрга солинган айиқ териси устида чордона қурган Рустак оқсоқолларига вазиятни тушунтирарди:      — Эрон шоҳи Дараявуш Ўкуздан кечиб, Сўғдияни босиб олди. Эронийлар эл-юртни талаб, эркакларни қул, хотинларни асир қилиб олиб кетаётирлар. Энди навбат бизга келди. Даракчиларимиз шоҳнинг биз томонга Роносбат бошчилигидаги катта бир қўшинни юбормоқчи бўлганлигидан дарак бераётирлар...      Рустак — соч-соқоли оқарган, бир оз мункайиб, чўкиб қолган суяқдор чол. У бир вақтлар кенг яғринли, баланд бўйли паҳлавон эди. Яккама-якка жангларда шак уруғининг душманларидан кўп баҳодирларни ер тишлатган, унинг номи Сўғдияда ҳам, Эронда ҳам машҳур эди.Ҳозир у шаклар ва сўғдияликларнинг ашаддий душмани бўлган Эрон шоҳи ва унинг қора ниятлари тўғрисида гапирар экан, ғазабдан нафаси тиқилар, кўзлари ўт сочар эди. У гапни тутатиб, душманни даф этмоқ учун қандай чоралар кўриш кераклиги тўғрисида ўз фикрларини айтишни уруғ оқсоқолларидан сўради.      — Қўлидан иш келмайдиган чоллар, кампирлар, болалик хотинларни қўй ва йилқилар билан узоқ чўлларга юбориб, қолган эр ва аёлларнинг барини қуроллантирсак ва душман билан бир томчи қонимиз қолгунча урушсак, деб гап бошлади уруғ оқсоқолларидан Саксфар. У олтмишга бориб қолган бўлса-да, ёшлардек икки бети қип-қизил, серғайрат ва таваккалчи одам эди. — Уруш кулфати беномуслик машаққатидан яхшироқ. Золим Эрон шоҳига қул бўлгандан кўра жанг майдонида ўлган афзал...      Рустак унинг узундан-узоқ гапини сабр билан тинглаб, бошини қуйи солганча ўйланиб қолди.      — Жангда мардларча ўлмоқ осон гап, лекин душманни янчиб ташлаб, ундан қасос олмоқ қийин. Биз мардлик кўрсатиб, номимизни қолдириш гўғрисида эмас, балки эл-юртимизнинг эркини қандай сақлаб қолиш тўғрисида ўйламоғимиз керак, — деди у қизиққон Саксфарга қараб.Оқсоқоллар мум тишлагандек миқ этмай ўтирар эдилар. Кўп мамлакатларни босиб олиб, жанг майдонларида кўп тажриба орттирган, яхши куролланган Эрон қўшини билан урушмоқ жуда қийин эканлиги уларга аён эди.      Бошлиқлар бу мушкул муаммони ечиш учун бош қотириб ўтирганларида, ўтов эшиги олдида турган қуролли йигит Широқ деган бир чўпоннинг киришга ижозат сўраётганини билдирди.      — Широқ!— деб қошини чимирди Рустак,— Ким у?      — Широқ бизнинг уруғдан. Бутун умри чўпонлик билан ўтган,— деди Саксфар. — Ўзи жуда фаросатли, доно, достончи чол. Эски чалдиворлардан чаён ушлаб ўзини чақтиради. Оғриқ сезмайди. Айтишларича, ёшлигида илон уни чақиб олганда аллақандай гиёҳларни суртиб тузалиб кетган эмиш. Ўшандан бери илон-чаёндан қўрқмайди.     — Андоғ бўлса, чақир буёққа ўша чолни.Эшикдан ёши олтмишдан ошган, тетиккина, барваста бир чол кириб, таъзим қилди.     — Ижозат берсанглар, мен ҳам қаторингизга ўтириб, ўз фикримни айтсам. Нима тўғрида гаплашаётганингизни биламан.     — Ўтир, ўтир, гапингга қулоқ соламиз, — деди Рустак.     — Эрон шоҳининг аскарлари Сирдарё остидаги қум доналаридан ҳам кўп, уларни жангга чорлаб, енгиш маҳол.     Шундай бир ҳийла топмоқ керакки, душманнинг оёғи тойиб, ҳалокат жариға қулаб тушсин.     — Қани, айт, қандай ҳийла ўйлаб топдинг?— деб сўради Рустак.     — Буни фақат сенга айтаман. Оқсоқоллар ўтовингни тарк этсинлар.     Рустак бу гапни эшитиб афтлари бурушиб кетган оқсоқолларга бир қараб олди-да:     — Нима, сен шу улуғ зотларга инонмайсанми?— деб сўради.     — Инонаман, улар эл ғамини ейдиган ҳалол одамлар, ўлсалар ҳам душманга сир бой бермайдурлар. Аммо уларнинг яқин дўстлари, инилари, ўғиллари, хотинлари бор. Мен айтган гапларни беихтиёр уларга айтиб қўйишлари мумкин. Уёғи маълум, эл оғзига элак тутиб бўлмайдур. Оқсоқоллар мени кечирсинлар...     Уруғ бошлиқлари бирин-кетин ўринларидан туриб чиқиб кета бошладилар.Оқ ўтовдан нарироқда чўққайиб ўтирган оддий кўчманчилар Широқни яхши танир, унинг қўбиз чалиб айтган достонларини кўп маротаба тинглаган, ўзи ҳам достонларда мадҳ этилгап шерюрак одамлардан бири эканлигини билар эдилар.     Орадан анча вақт ўтгандан кейин Широқ ўтовдан чиқди. Уни кўргач, кўчманчилар даҳшатга тушиб ўринларидан сакраб туриб кетдилар. Кекса чўпон кесилган иқки қулоғи ва бурнига куйдирилган намат босиб, сизиб оқаётган қонни тўхтатишга ҳаракат қиларди. Кутилмаган бу фожиадан ғазабланган одамлар унинг атрофини ўраб олдилар ва устма-уст савол ёғдира бошладилар:      — Қулоқ-бурнингни нега кесдилар?      — Сен шўрлик нима гуноҳ қилиб эдинг?       Ранги мурдадек оқариб кетган Широқ тишини тишига қўйиб, ўзини бардам тутишга уринар, уруғдошларининг саволларига жавоб бермасди. Уни бир жойга ўтқазиб, куйдирилған намат билан қонини тўхтатдилар. Чолнинг саҳро шамоли ва чўл қуёшидан қорайган юзида ғазаб аломати йўқ эди.        У ўзига келгач, ўрнидан турди-да, кунботиш томонга қараб кетди. Ҳанг-манг бўлган кишилар унинг орқасидан қараганларича қотиб қолдилар.      Деҳқончилик ва боғдорчилик билан шуғулланувчи сўғд халқини итоатга келтирган Эрон шоҳи Яксартнинг сўл қиргоғидаги кўчманчилар устига юриш олдидан дам олмоқда. У етти пахса девор билан ўралган боғ ўртасидаги баланд шийпонда ўз аъёнлари билан май ичиб, шакаргуфторлик қилиб ўтирарди.      Мулозимлардан бири шийпон ёнига келиб таъзим қилди-да, қулоқ-бурни йўқ ғалати бир чол шоҳ ҳузурига киришга изн сўраётганини билдирди. Доро суриштириб, келган одамнинг шак қабиласидан эканлигини билгач:      — Майли, кирсин,— доди.Икки қуролли мулозим бошлаб келган Широқ шоҳдан ўн беш қадамча берида тўхтади-да, ер ўпди ва ўрнидан туриб, таъзим қилганича қотиб қолди.       Доро баланд бўйли, қушбурун, чиройли одам эди. Унинг понага ўхшаган соқоли кўкрагига тушган ва майин таралган. Устидаги тўқ қизил заррин тўни йилтирар, қўлидаги узун асо дастасига қадалган қимматбаҳо тошлар қоронғи кечадаги юлдузлардек чарақлар эди. Тош қўғирчоққа ўхшаган икки мулозим уни секин-секин елпиб турарди.      Доро камон қошларини чимириб, баланд овоз билан:     

 (hikoya)Anton Chexov

 

      Bozor maydonidan yangi shinel kiygan, tuguncha ko’targan politsiya nazoratchisi Ochumelov o’tib borardi. Uning orqasidan musodara kilingan krijovnik to’la g’alvirni ko’targancha malla gorodovoy kelmoqda. Tevarak-atrof jimjit… Maydonda jon asari ko’rinmaydi… Do’konlar va qovoqxonalarning huvillagan eshiklari yorug’ dunyoga ochiqqandek og’iz ochib turibdi; ularning yaqinida hatto gadoylar ham yo’q.

      — Senmi hali qopadigan la’nati?— degan ovozni eshitadi daf’atan Ochumelov.— Yigitlar, uni ko’yib yuboringlar! Hozirgi kunda qopitish taqiqlangan! Ushla! A… a!

       Itning vangillagani eshitiladi. Ochumelov o’girilib qarasa: savdogar Pichuginning o’tin omboridan uch oyoqlab likonglab chopgancha alanglay-alanglay bir it qochib chiqayotibdi. Uni oharlangan chit ko’ylakli,. nimchasining tugmalari solinmagan bir kishi quvlab kelmoqda. Gavdasi bilan oldinga intilgan ko’yi chopib kelayotib yerga yiqiladi-da, itning orqa oyog’ini tutib oladi. Yana itning vangillagani va: «Qo’yyb yuborma!» — degan qichqiriq eshitiladi.

      Do’konlardan uyquli basharalar mo’ralaydi, tez orada o’tin ombori oldida bamisoli yerdan bodrab chiqqandek haloyiq to’planib qoladi. —Tartibsizlik yuz berganga o’xshaydi, janoblari!..— deydi gorodovoy.       Ochumelov chapga burilib, to’planganlar tomon qarab yuradi. Xuddi ombor darvozasi oldida u haligi nimchasining tugmalari solinmagan odamning o’ng qo’lini yuqori ko’targancha qonagan barmog’ini xaloyiqqa ko’rsatayotganini ko’radi. Mastroq basharasi: «Sening vajingdan shilib olmasammi, kazzob!» deb turgandek, barmog’ining o’zi ham g’alabasidan bashorat qilayotgandek. Ochumelov bu odamning zargar Xryukin ekanligini bildi. To’planganlarning o’rtasida a’zoyi badani dir-dir titragan ko’yi mashmashaning sababchisi kiftida sarg’ish qashqasi bor, tumshug’i cho’zinchoq oppoq tozi kuchuk oldingi oyoqlari tarvaqaylagancha cho’nqayib o’tirardi. Yoshlangan ko’zlarida hasrat va dahshat aks etardi.       — Bu yerda nima sababdan to’planib turibsizlar? — deb so’raydi Ochumelov, xaloyiq orasiga yorib kirarkan.— Bu yerda nima qilib turibsizlar! Sen nega barmog’ingni ko’rsatasan?.. Baqirgan kim?

       — O’zim ketayotgan edim, hech kimga tegmay, janoblari...— deya gap boshlaydi Xryukin, mushtumiga yo’tala-yo’tala. — Mitriy Mitrichga o’tik vajidan uchrashgani… Daf’atan mana bu ablah buhudadan-behudaga barmog’imga yopishsa bo’ladimi… Siz meni kechirasiz-u, men bir zahmatkash odam bo’lsam… Ishim juda serdiqqat. Menga tovon to’lashsin, nega desangiz — men, ehtimolki, bu barmog’imni bir haftagacha qimirlatolmasman… Bu narsa qonunda ham yo’q, janoblari, maxluqdan jabr ko’rish degan gap… Mabodo ko’ringanni qopaveradigan bo’lsa, dunyoda yashamay qo’yaqolgan ham ma’qul...       Hm!.. Durust...— deydi Ochumelov jiddiy, yo’talib va qoshlarini uchirib.— Durust… Kimning iti? Men buni shundayligicha qoldirmayman. Men sizlarga itlarni tal-taytirib yuborish qanaqaligini ko’rsatib qo’yaman! Qarorlarga bo’ysunishni istamaydigan buningdek janoblarga diqqatni qaratishga allaqachon fursat yetgan! Yaramasni shartta shtrafga tortishsa, itu balo-battar daydi hayvonlar nimaligini bilib oladi! Men uning onasini ko’rsatib qo’yaman!.. Yeldirin,— deya gorodovoyga murojaat qiladi nazoratchi,— bu kimning iti ekanligini bil-da, protokol tuz! Itni esa yo’qotish kerak. Darhol! Qutirgan bo’lsa ham ajab emas… Bu kimning iti, deyman?     — Bu general Jigalovning iti shekilli!— deydi xaloyiq orasidan kimdir.

     — General Jigalovning itimi? Hm!.. Paltomni yechib ol-chi, Yeldirin… Yomon isib ketdi-ya! Yomg’ir yog’adiganga o’xshaydi-da… Men faqat bir narsaga tushunolmay turibman: u seni qanday qilib qopgan bo’lishi mumkin?— deb Xryukinga murojaat qildi Ochumelov.— Nahotki barmog’ingga bo’yi yetsa? U kichkinagina bo’lsa, davangiligingni qara! — Barmog’ingni mix bilan cho’qilab kavlagansan-da, keyin kallangga, bir nima shilsam, degan fikr kelgan. Axir sen… ma’lumsanlar-ku! Men sen iblislarni bilaman!

      — U ermak uchun itning tumshug’iga chekib turgan tamakisini bosdi, janoblari, u ham ziyrak hayvon, g’archcha tishladi… Bu, bema’ni odam, janoblari!

        — Bekor aytibsan, so’qir! Ko’rmaganingdan keyin yolg’on gapirib nima qilasan? Janoblari aqlli zotlardai, kim yolg’on gapirayotibdiyu kim sidqidildan xudoligini aytayotibdi — biladilar… Bordi-yu, men yolg’on gapirayotgan bo’lsam mirovoy ajrim qila qolsin… Uning qo’lidagi qonunda aytilgan… Hozirgi kunda hamma teppa-teng… Mening akam ham jandarmda xizmat qiladi… agar bilmoqchi bo’lsalaringiz...        — Gap sotilmasin!        — Yo’q, bu generalning iti emas,— deb o’ychanlik bilan qayd etadi gorodovoy.— Generalnikida bunaqasidan yo’q. Undagilar ko’proq iskovich itlar...        — Sen buni aniq bilasanmi?        — Aniq bilaman, janoblari...        — Men o’zim ham bilaman. Generalning itlari qimmatbaho, zotdor, bu nima o’zi — jin urgan. Na juni boru na vajohati… qabohatning o’zi xalos! Shunday itni boqib yuradimi-ya?! Aql-hushlaring bormi o’zi? Mana shunday it Peterburgdami yoki Moskvada duch kelib qolsa, bilasizlarmi, nima qilishardi? U yerda qonun degan narsangga qarab o’tirmay, o’sha zahotiyoq — til torttirishmasdi! Sen, Xryukin, jabr ko’ribsan, bu ishin oqibatsiz tashlab qo’yma… Ta’zirini berib qo’yish kerak! Fursat yetgan...        — Generalning iti bo’lsa ham ajab emas...— deydi baralla gorodovoy o’y surib. — Basharasiga yozib qo’yilmagan bo’lsa… Kuni kecha uning qo’rasida shunaqasini ko’rgan edim.        — Generalniki ekanligi aniq!— degan ovoz eshitiladi xaloyiq orasidan.         — Hm!.. Paltomni kiydirib qo’y-chi, birodar Yeldirin… Shamol turib qoldi… Etim ivishyapti… Uni generalga olib borib topshirasan, u yerda so’raysan. Meni topib jo’natdi, deysan… Tayinlab ayt, ko’chaga chiqazishmasin. Bu qimmatbaho it bo’lsa kerak, bordi-yu, har bir to’ng’iz tumshug’iga tamakisini ishqalayversa nobud bo’ladi-ketadi. It — nozik bir maxluq. Sen, galvars, qo’lingni pastga tushir. Bema’ni barmog’ingni pesh qilaverishingning hojati yo’k. Ayb o’zingda!..

     — Generalning oshpazi kelyapti, o’shandan so’rab qo’ya qolamiz… Hoy, Proxor! Bu yoqqa kel-chi, azizim! Mana bu itni ko’r… Sizlarnikimi?      — Topgan gapingni qara-ya! Bunaqasi bizda sira ham bo’lgan emas!      — Buni surishtirib o’tirishning ham hojati yo’q,— deydi Ochumelov.— Bu daydi it! Gapni cho’zib o’tirishning keragi yo’q… Daydi it, dedimmi, daydi it. Yo’qotish kerak, vassalom.       — Bu bizning itimiz emas,— deb so’zida davom etadi Proxor.— Bu generalning kuni kecha kelgan akasining iti. Bizning xo’jayinning tozilarga hushi yo’q. Akalari ishqiboz...       — Iya, u kishining akalari kelganmilar? Vladimir Ivanovich-a?— deb so’raydi Ochumelov, iyib ketganidan aftiga tabassum yoyiladi.— Yo tavba, buni qaranglar-a! Men bo’lsa bexabar ekanman! Mehmon bo’lib keldilarmi?        — Mehmon bo’lib...        — Yo tavba, buni qaranglar-a! Ukalarini sog’inganlar-da… Men bo’lsam bexabar ekanman! O’sha kishining itlari degin? Juda xursandman… Buni olib ket… Binoyidekkina kuchuk ekan… Ziyrakkina ekan… mana buning barmog’ini uzib ol! Ha-ha-ha… Ha, nega titraysan? Rrr… Rr… Achchig’lanyapti haromi… kuchukvachcha-ey.      Proxor itni chaqirib, uni ergashtirgancha o’tin omboridan yiroqlashadi… Xaloyiq Xryukindan xoxolab kuldi.      — Shoshmaytur hali senga ko’rsatib qo’yaman!— deb unga po’pisa qiladi Ochumelov va shineliga o’ranganicha bozor maydoni bo’ylab yo’lida davom etadi.

1884

Леонардо да Винчи

 

 

Адолат

 

     — Бу дунёда адолат йўқ! – норози оҳангда чийиллабди мўъжиза туфайлигина латчанинг ўткир панжаларидан зўрға қутилиб қолган сичқонча.

     — Ёлғонга чидаймай кўр-чи! – жаҳл билан қичқириб юборибди мушукдан қўрқиб, кавагига яшириниб олган латча.

     — Бу тақдирдан қочиб бўлмайди! – миёвлади мушук ва баланд деворга чиқиб олди-да, хавотирли кўзлари билан ҳовлида айланиб юрган кўппакка қараб-қараб қўйди.

     — Дўстларим, тинчланинг! – деди донишманд бойқуш деҳқон ҳовлисида тўрда ўтирган кўйи. – Наҳотки ҳаёт фақат нолишдан иборат бўлса? Бу ҳаётда ҳар кимнинг ўз улуши ва ҳиссаси бор. Адолат фақат бир кишига тааллуқли ва биттага боғлиқ бўлмайди.

Унинг сўзларини тинглаб, сичқонча уясидан бошини кўтариб, ташқарига қаради, латча кавагидан бурнини чиқарди, мушук деворга яхшироқ ўтириб олди, кўппак эса орқа оёқларига чўзилиб ётди.

     — Адолат, — давом этди бойқуш, — табиатнинг олий қонуни. У ерда яшаётган жамики жонзодлар ўртасида одилона келишув муҳитини яратади. Бу доно қонун бор эканки, ҳайвонлар, қушлар, балиқлар ва ҳатто ҳашоротлар бир – бири билан келишиб яшайдилар. Қаранглар, асаларилар қандай иноқ яшашади, биргаликда меҳнат қилишади.

Бойқуш ҳақ эди. Асаларилар оиласида она асалари бошчилик қилади. У ишни ҳаммага бирдай бўлиб беради, уларни назорат қилади. Ҳар бир ари қўлидан келадиган ишни бажаради. Бир гуруҳ ариларнинг гулдан шарбат терадилар, бошқалари – мумли асал йиғадилар, бирлари арихонани қўриқлайдилар, арихонага яқинлашган хира ва тукли ариларни қувадилар. Санитар арилар тозаликни сақлайдилар, она арининг шахсий қўриқчилари ундан бир зум ҳам айрилмайдилар. Она асалари қариб қолса, энг кучли асаларилар уни авайлабгина кўтариб, табиб асаларилар олдига олиб боришади. Улар уни меҳр билан даволашади. Бирон-бир асалари ўзига юклатилган вазифани уддаламаса ё ундан бош тортса, уни муқаррар жазо кутади.

 

      Табиатда ҳамма нарса ақл билан жой – жойига қўйилган. Шунинг учун ҳам ҳар ким ўз иши билан шуғулланиши лозим. Ҳар ким қўлидан келган ишни қилсагина, ҳамма жойда адолат барқарор топади. Ҳаётнинг энг олий ҳақиқати мана шу доноликда мужассам.

 

Ойгул Суюндиқова таржимаси

 

Кечиккан мактуб

 

     Мени Ҳиндистон элчихонасига чақиришаётганини айтишди. Бош консул дўстим эди. Дарҳол унинг қиёфаси кўз олдимда намоён бўлиб юзимга табассум югурди. Биз у билан бир варакайига тўртта тилда ўзбекча, ҳиндча, русча, инглизча, аралаш-қуралаш гаплашар, расмий суҳбатимиз аския айтиш билан якунланар, унинг самимийлигими, сўзамоллигими ҳуш   кайфият уйғотар, гоҳида қотиб-қотиб кулишардик.

     Аммо бу сафар ундай бўлмади. У қўлимга ташриф қоғозини узатаркан, қоғоз устига ёзилган ёзувни ўқиб бир зум жойимда туриб қолдим. Унда катта-катта ҳарфлар билан “Алишер Ҳамроевга” деган сўзлар битилганди.

Алишер Ҳамроев.

     Мен бу актёр билан 1998 йилда танишган эдим. “Янги ой чиққан кеча” фильмига бош қаҳрамон излаётгандим. Менга мард, танти, ҳатто нохуш ҳатти-ҳаракатлари ҳам кечириб юборилаверадиган, одамлар бир кўрганда ёқтириб қоладиган, сумбати келишган, драматик қиёфага эга йигит керак эди. Киносиновга келганлар орасида Алишер яққол кўзга ташланиб турар эди.

     Тасвирга олиш жараёнларида унинг  интилишларини кўриб у кино учун туғилганини, бутун ҳаёт-мамоти кинода рол ўйнашга қаратилганлигини, у ҳаётда кинодан бошқа ҳеч нарсани ҳеч қачон ўйламаганини, қадди-қоматини ҳам, юзини ҳам актёр бўлиш учун парваришлаганини англаб етдим. У ҳатто қадам ташлаганда ҳам қайсидир машҳур актёрга тақлид қилар, суҳбат чоғларида ҳам кинодаги диалоглардан парча келтириб одамларни кулдирарди. Мабодо режиссер унинг тасвирга олиш жараёнларидаги маҳоратини мақтаб қолса қувонар “Профессионал дебуа» дея илжаяр, “Ё тавба, бу ким Иннокентий Смоктуновскийми ё Бондарчукнинг ўзими?!” – дея оппоқ тишларини кўрсатиб, оғзи қулоғида иршаярди. “Шох саройида тартибсизликлар қилишингизга йўл қўймайман” дея баъзида ўдағайлаб қоларди режиссёр.

     “Атрофимда маликалар гирдикапалак бўлишди, лекин сизга ҳеч қачон хиёнат қилмадим, Марфа Васильевна!” – дея тиз чўкарди Алишер. 

      Гоҳида у кинога суратга тушган жойларга бориб қоламан. Қизиқ, мана у суянган дарахт, у очган эшик жойида, у ушлаган қилич ҳам бус-бутун. Фақат нега у йўқ?!

     Нега унинг юз қиёфаси кўз олдимда намоён бўлаверади. Нега унинг ўзи йўқ? У ҳали ёш йигит эди-ку. У ҳам яшаши керак эди-ку? Унинг ҳамма тенгдошлари, дўстлари ҳали яшаяпти-ку? Эсимда бир кун  бир қизча: “Алишер Ҳамроевни қаттиқ севиб қолгандим. У киши мени танимасаларда, ҳаёлан у киши билан суҳбатлашардим, юрагимдаги ҳамма гапларни у кишига айтардим. У кишини ўлганларини эшитганимда етти кун ҳушимга келмадим.  Ҳатто туғишган акам ўлганларида ҳам бу қадар изтироб чекмагандим.  Актёр сифатида у менинг бутун борлиғимни сеҳрлаб олган эди. Уни ҳар бир сўзини, ҳар бир ҳатти-ҳаракатини севардим. У менинг жону-жаҳоним эди. Айтинг, нега айнан  мен севган, айнан мен муҳаббат қўйган инсон ўлиб қолди. Энди тўғрисини айтсам бировни яхши кўриб қолишдан қўрқиб қолдим.      Қизчани гапи негадир хаёлимга қаттиқ ўрнашиб қолган.  Унинг саволларига жавоб тополмайман.

      Алишер кинода ўйнаган бир саҳна бор. Унда Алишер уйдан чиқиб кетиш саҳнасини ўйнайди. “Қосимхон: — Кечирмасанг йўқол бу ердан. Малика: — Керак бўлса сиз йўқоласиз бу ердан. Қосимхон: — Агар сен мен билан тенглашмоқчи бўлсанг хато қиласан. Билиб қўй, эр киши адашса аёл ҳамма вақт кечиради. Лекин аёл адашса эркак ҳеч қачон кечирмайди. Малика: — Менда энди сизни кечирадиган сабру-тоқат ҳам, раҳм-шавқат ҳам қолмаган. Қосимхон: — Ҳали шунақами? Малика: — Шунақа!Қосимхон: — Шунақа бўлса, энди ўзингга бошқа эр топиб ол.Қосимхон костюмини елкасига илди-да, эшикни тарақлатиб чиқиб кетди”.

       Бу саҳнани неча бор такрор-такрор суратга туширган эдик.  Алишер костюмини елкасига илиб эшикни тарақлатганча чиқиб кетар, режиссёр “Бўлди стоп!” дегандан сўнг хонага илжайиб кириб келар, Маликадан “Қаттиқ туртиб юбормадимми?”, дея узр сўрарди. Ва мендан муҳаббат саҳнасини кўпроқ ёзиб беришимни, шундай саҳна кўпроқ бўлишини илтимос қиларди. Ўзи ҳам табиатан ҳинд киноларинниг  шайдоси эди. Биласизми дерди у, ҳиндларга жуда кўп ўхшаш томонларимиз бор. Фидойиликда, садоқатда, муҳаббатда ҳиндлардан қолишмаймиз. Балки улардан ҳам ўтказиб юборамиз. Бизда фақат изҳор этиш санъати етишмайди. Севгимизни бўлса бўлди, бўлмаса йўқ дегандай дангал айтиб қўя қоламиз. Кимнидир бир умр севамиз-у, севган одамимизга бир оғиз айтмай юраверамиз. Бир умр кимгадир фидойи бўлиб ўтамиз-у, лекин буни ҳеч ким билмайди. Садоқатимизни ҳаммадан яширамиз, ҳаммамиздаги мана шу жавоҳир фазилатларни, муҳаббатни, мардликни, жасоратни оламга ёйиш бу ёзувчиларнинг иши. Сизлар ёзинглар, биз актёрлар қойилмақом қилиб ўйнайлик. Биз ўзбеклар ўзбек киноси довруғини ҳинд киносидай оламга таратмас эканмиз, халқимиз олдида қарздор бўлиб қолаверамиз.

     Алишер Акшай Кумарга ўхшаб кетади. Гавдаси, юз тузилиши, сочлари, кулишлари. Мободо у Бомбейда туғилган бўлганида эди, албатта у Болливуд чўққисини забт этган бўларди. Мен буни фақат ташқаридан туриб бир ўзбек зиёлиси сифатида эмас, Болливуддаги бир қанча кинотасиврга тушириш майдончаларида бўлган ва кинога олиш жараёнларида актёрларимизни қобилияти қай даражада намоён бўлишини билган киши сифатида айтаяпман. Мен  Бобби Деол, Приянка Чопраларнинг кинога тушиш жараёнларида иштирок этганман ва фавқулодда айрича бир истеъдодни кўрмай ҳайрон бўлганман. Кўпинча Акшай Кумар ўйнаган фильмларни кўриб Алишер ҳам мана шундай ўйнай олармиди дея ҳаёлан ҳар иккисини таққослаб кўраман ва таққослай туриб уларни иккаласини бир-биридан адаштириб юбораман. Кинода Акшай Кумар ўйнаётган бўлса, кўз олдимда Алишер намоён бўлаверади ёки Алишерни фильмларини кўриб туриб, қаршимда Акшай Кумар пайдо бўлаверади.

     Ҳиндистонга сафарларимдан бирида Алишер тушган фильмларни, унинг суратларини инглиз тилидаги биографияси ёзилган дискетни ўзим билан бирга олиб кетдим. Мақсадим ҳинд киноларида унга рол ўйнатиш эди. Дастлаб бу орзуим хом ҳаёлдек туюлган эди. Лекин Болливудда Америка, Европа, Осиё давлатларидан, Африкадан келган кўплаб актёрларни учратиш мумкин.

     Унинг расмий ҳужжатларини, фотоальбомини Болливуд маъмуриятига топширганимда менда ҳеч қандай ишонч йўқ эди. Минглаб одамларнинг ҳужжатлари орасида қумга тушган тилладек йўқолиб кетса керак деб ўйлагандим. Лекин қайтганимда бу шубҳаларни Алишерга билдирмаган, жавобини кутайликчи Дея гапни қисқа қилгандим. Аслини олганда унинг юрагида ҳам менинг юрагимда ҳам умид учқунлари милтираб турарди. “Мен  у ерга тайёр сценарий билан бораман. Менга шундай бир сценарий ёзиб берингки, у буюк ва адабий мавзу, муҳаббат ҳақида бўлсин. Мен ўзбекнинг юраги нақадар улуғ эканлигини жаҳонга кўрсатай. Ундан севги бизда кеча ҳам бор эди, бугун ҳам бор, эртага ҳам бўлади. Фақат нега бугун ёзувчиларимиз буни ёзмаяпти, ахир кеча ”Лайли ва Мажнун”, “Фарҳод ва Ширин”лар ҳақида ёзилганди.

       Улар ҳаётимизда бугун ҳам бор, фақат адабиётимизда уларнинг образи йўқ. Нега? Нега шундай асарлар ёзилмаяпти? Сиз шундай бир асар ёзиб берингки, ўзбекнинг муҳаббати, садоқати, буюклиги тилларда достон бўлсин. Дунёда шундай бир халқ борлигидан дуне аҳли фахрлансин. Агар ёзолмасангиз юринг Бухорога. Мен муҳаббат учун жонини қурбон қилган йигитларнинг қабрига олиб бораман.  Муҳаббат учун ўзини дарёга ташлаган қизларнинг қабрини кўрсатаман. Наҳотки муҳаббатни ўз ҳаётларидан устун қўйган одамларнинг қабри ҳам ёзишингиз учун кафолат бўлолмаса?! Уруш тугаганига 60 йил бўлаётган бўлсада, ўз турмуш ўртоқларини кутаётган момоларнинг фидойилиги илҳом беролмаса. Бир-бирларини ўн йиллаб, йигирма йиллаб кутган, сўнгра топишиб турмуш қуриб бахтли яшаётган  Фарҳодни жасоратини, Мажнунни девоналигини такрорлаганлар минглаб топилади. Биз буларни ёзишимиз шарт. Бу бизнинг қарзимиз, бўйнимиздаги бажаришимиз фарз бўлган қарзимиз, дея бутун вужуди титраб гапирарди у.

        Элчихонадан шалвираб чиқар эканман, Болливуддан келган ташриф қоғозини ўқиб кўзимдан ёш сизиб чиқарди. “Соҳиб” Алишер Ҳамроев дея ёзилади хатда. Сизнинг қисқача бигорафиянгиз билан танишиб чиқдик. Ўзбек ва ҳинд кино санъати бир неча ўн йиллардан буён давом этиб келарди. Ана шу анъана янада мустаҳкамланиши тарафдоримиз. Йўл ҳаражатларини барчасини зиммамизга олган ҳолда яқин кунлар ичида Мумбай шаҳри, Болливуд кино шаҳарчасига ташриф буюришингизни сўраб қоламиз. Тегишли маълумотларни Ҳиндистонни Ўзбекистондаги элчихонасидан олишингиз мумкин. Ҳурмат билан Манабендра Мукерджи.     “Алишержон, айт бугун  энди сени қаердан топай? Энди мен бу хатни кимга ўқиб бераман? Энди Ҳиндистонга ким боради? Алишержон энди бу хатни қабринг тепасига олиб борайми? Бу хатни ёзишга қандай қўлим боради? Юзим қандай чидайди? Сени кутаётганларнинг умиди истиқлол шарофати билан оламга бўй чўзаётган  миллатимдан умид қилаётганлар эмасми?

     Нега миллатимнинг сендайин оташқалб кишиси қора тупроққа йўл олдик. Нега ёруғ нур бўлдингу, сенинг нурингга интилганларнинг умидини сўндирдинг. Бу хат қўлимни куйдирмоқда. Бу хат қалбимни кул қилмоқда. Агар, сен бугун ҳаёт бўлганингда, қанот чиқариб учмасмидинг, сени қучоқ-қучоқ гуллар билан кузатмасмидим. Ишонаман, сени шода-шода мойчечаклар ўрами билан кутиб олишиб, бўйнингга ташлашарди. Ишонаман, сен  Болливуднинг эркаси бўлардинг. Ишонаман, сени кутиб олганлар орасида Акшай Кумар ҳам бўларди. “Ия, менга ўхшаш одам яна битта бор экан-ку, кел ака-ука тутинамиз” – деган бўларди.

        Аммо, сен энди қаердасан, Алишержон!”

     Ўша куни хатни ён чўнтагимга солиб бутун Тошкентни пиёда кезиб чиқдим. Одамларнинг қиёфасига разм соламан. Худди қаршимдан  Алишер чиқиб қоладигандай. Ҳаммага бирма-бир синчиклаб қарайман. Юзларини кўролмай ўтиб кетганларнинг ортидан чопиб бориб юзларига тикиламан. Баъзилари менга телбага қарагандек қарашади. Мен ҳам уларга қайта қарайман ва Алишерга ўхшатолмай нари кетаман.

    Уйга ярим кечаси кириб бордим. Чўнтагимда хат. Шу кўйи ўзимни каравотга ташлаб ухлаб қолибман. Тушимда ”Янги ой чиққан кеча” фильмидаги Алишер ўйнаган саҳна кирибди: “Малика деразадан ойга маҳлиё бўлиб турар экан, эшик қўнғироғи жиринглаганидан чўчиб тушди. Ким экан? Онасими, Марямми, Шухрат Аҳадовичми, ҳаёлига ҳеч бир ёмон фикр келмай югуриб бориб эшик  зулфини бўшатди. Ташқарида Қосимхон турарди.       Малика эсанкираб ортга чекинди.       — Келинг.      — Мана, мен келдим! – Қосмхоннинг қўлида Амир Олимхон   давридан қолган қилич ялтирарди. У ичкарига кириб эшикни      беркитди…      Туш бўлсада, мен унинг кўзларини худди ўнгимда тургандек  яққол кўрардим.  Худди менинг уйимга кириб  келгандай, туриб унга жой кўрсатмоқчи, хатни қўлига   топширмоқчи бўламан.Ҳа, Алишер Ҳамроев бугун ҳам тирик. У ўзбек кино санъатида  мангу қолажак.

 

Маҳмуд Исмоил

Ёлғон тепа.

Саид Аҳмад 

Бугун шанба, идора ходимларига маош берилаяпти. Одатда идора бошлиқларининг ҳурмати учун кассир кабинетга ведомост кўтариб киради.Қодиров кассир узатган пулни санамай, стол тортмасига солар экан, деди:– Нуралиевга айтинг, кирсин!Сал ўтмай, бош бухгалтер Нуралиев кирди.– Менга қаранг, бугун бир отамлашмайликми? Маошни бўлса, олдик. Пул хотиннинг қўлига тегдими, тамом. Пака қўлимиздалигида яйраб олайлик.Бу гап Нуралиевга ҳам ёқди. Қодиров стол ёнидаги тугмани босди. Секретар қиз кирди.– Апсаматов билан Собировни дарров чақиринг!Апсаматов билан Собиров узун-қисқа бўлиб кириб келишди.– Қани,–  деди Қодиров, – олти-олтидан чўзинглар. ЙЎғон тепага бориб, бир ошхўрлик қиламиз.Апсаматов жон деб турган экан, дарров олти сўмни столга ташлади. Аммо Собиров гарданини қашиб туриб колди.– Бўлинг, бўлинг,–  деди Нуралиев,–  мунча латтачайнарсиз, олти сўм кимни ўлдирибди?– Олти сўм ҳеч кимни ўлдирмайди-ю, аммо келинингиз қанча маош олишимни точний билади. Ундан ташқари, хотинсиз бирон жойга боролмайман.– Э, садқайи эркак кетинг, қўйинг бу гапларни.Собиров жонидан сугургандек қилиб, олти сўмни қўли қалтираб столга қўйди.Қодиров шофёрни чақириб, харажатга юборди. Иш соати тугаши билан тўрт киши ЙЎғон тепага қочишга аҳд қилишди.Шундоқ бўлди. Йўғон тепа вилоятда энг салқин, энг хушманзара жой. Тўрт улфат роса яйрашди. Шофёр ошга уста эди, ҳар битта гуруч ўзи ўрмалаб оғизга кириб кетаман дойди. Салатни айтмайсизми, кўк қалампир аралашган салат дунёда ягона бўлса ажаб эмас. Ошга бостирилган саримсоқпиёз янги сўйилган қўйнинг илигидан афзал бўлса афзалки, камлиги йўқ.Хулласи, тўрт улфат кеч соат ўн бир яримгача маишат қилишиб, ўн иккидан сал ошганда шаҳарга қайтишди.Бундай пайтларда бошлиқлар жуда сахий бўлиб кетишади. Қодиров ҳам шундай фазилатдан холи эмас. Шерикларини бир-бир эшиклари олдига ташлаб, уйига ўтиб кетди.Ажойиб ош учун шоферга раҳмат айтиб, ўзи ҳам дарвозаси олдида тушиб қолди. Эшикни қоқди. Ичкаридан жавоб бўлмади. Яна эшик қоқди. Қўшнилар нима гап деб югуриб чиқишди-ю, Қодировнинг хотини чиқмади. Ярим соат эшик қоқди.Хотини эшик орқасида турган экан, ахири овоз берди.– Нега эшик очмайсан, мажлисдан ўладиган бўлиб келсам ҳам, шунақа қиласанми?– Борадиган жойингизга бораверинг. Ош еган жойингизда ётишга жой қилиб беришмадими? Ўшаққа бориб ётинг!Қодировнинг дами ичига тушиб кетди. Анча вақтгача «ғиринг» деёлмай туриб қолди.– Қўй, хотин, қўни-қўшниларнинг олдида шарманда қилма. Уйда бафуржа гаплашамиз.Хотин жавоб қилмади. Оёқ товушининг узоқлашгани эшитилди. Ана шундан кейин Қодиров яна ярим соатча эшик тақиллатди, бўлмади. Орқасига қайтди. Машина кетиб бўлган, соат бирдан ошиб автобуслар ҳам сийраклашиб қолганди. Идора, ўҳ-ҳў, қанча жойда.Қодиров соат икки яримларда идорага қайтиб келди. Қараса, кабинетининг кўча тарафга қараган деразасидан ёруғ тушиб турибди. Уборшитса пол юваётган бўлса керак, деб ўйлади. Қоровул келинг ака, деб дарвозани очди.– Отчётга тайёрланадиган эдим, шу ерда тинчгина...Кабинет эшигини очиш билан ҳайрон бўлиб тўхтади қолди. Бош бухгалтер Нуралиев ечинмай, диванга чалқанча ётиб олган, кабинетни бошига кўтариб хуррак тортарди.Нима бало, уйига ташлаб келган эдим-ку, деб ҳайрон бўлди Қодиров. У қоровулдан план бўлимининг калитини сўради.– Очиқ, ака очиқ. Апсаматов иним диванда ётибдилар.– Кадрлар бўлими-чи?– У ер ҳам очиқ. Собиров ётибди.Қодиров нима қилишини билмай, гаражнинг калитини сўради.– У ер ҳам банд, шофёрингиз «Волга»да ётибди.Қодиров қаққайганча туриб қолди.– Менга қаранг, ота, –  деди у қоровулга. –  Сизга жавоб. Уйингизга бориб, ёта қолинг. Биз бугун тонг отар отчёт тузамиз. Кўрпа-ёстиқни йиғманг. Чарчаганимда мен ётатураман.– Умрингдан барака топ, болам. Кампирим отдихинг қачон, деб сўраётган эди. Жуда бопта бўлди.Қоровул чол дуо қилиб, уйига жўнаб қолди. Қодиров унинг ўрнига ёнбошлади.Тўрт ошхўр идорани бошларига кўтариб, хуррак тортишарди.Айниқса, бошбух Нуралиев карнайга ўхшатиб тортар экан. Бу кеча тўрт ошхўрнинг хотини хафа, биргина қоровул чолнинг хотини хурсанд эди.

Kompyuter viruslari haqida ma'lumot

  Hamma kompyuter viruslari ham bir xil tarzda harakat qilmaydi. Ularning ko’payishi va kompyuteringizni zararlash usullari ham turlicha. Hozirgi kunga kelib kompyuterga zarar yetkazuvchi programmalar va virus turlari juda ko’p bularga qarshi qanday chora ko'rish mumkin va qanday antiviruslardan foydalangan ma'qul deb o'ylaymiz lekin mana shu viruslarni ham qanday guruhlarga bulishini bilib olsak foydadan holi bo'lmasdi. Zero bularning barchasi o'zimiz uchun foydalidir, keling endi mana shu viruslar haqida to'htalib o'tamiz.

Kompyuteringizda antivirus tomonidan ushlangan viruslarning qaysi turga kirishini bilish sizga nima beradi? Birinchidan, sizga bu virusga qarshi qanday samarali kurashishda yordam berish mumkin. Ikkinchidan, bu viruslarning qanday zarar yetkazishi mumkinligini bilib olasiz, keyinchalik bunday viruslardan ogoh bo’lasiz. Uchinchidan, bu ma’lumotlar sizning kompyuter savodxonligingizni oshishiga yordam beradi degan umiddaman. Quyidagi umumiy tavsifda ularning eng asosiy turlari keltirilgan: Troyanlar (Trojan Horses) – Qadimgi yunonlarning Troyaga yurishlari davrida qo’llagan hiylasi, ya’ni troyaliklarni otga ishqiboz ekanligidan foydalanib, ularga katta yog’och ot sovg’a qilishlari va bu otning troyaliklar mag’lubiyatiga olib kelishi voqeasidan olingan nom. Hozirda troya oti iborasi "hosiyatsiz sovg’a” degan ma’noni bildiradi. Kompyuter va internet dunyosida troyanlar "hosiyatsiz programma” deb nomlanishi maqsadga muvofiq. Troyanlar odatda internet orqali tarqaladi. Troyanlar kompyuteringizga o’rnashib olib, dastlab foydali programma sifatida o’zlarini tanishtiradilar, lekin ularning asl vazifasi foydalanuvchiga noma’lumligicha qoladi. Yashirin ravishda ular o’zlarining yaratuvchisi (cracker – yovuz haker) tomonidan belgilangan harakatlarni amalga oshiradilar. Troyanlar o’z-o’zidan ko’paymaydi, lekin kompyuteringiz xavfsizligini ishdan chiqaradi: troyanlar kerakli ma’lumotlaringizni o’chirib yuborishi, kompyuterdagi ma’lumotlarni kerakli manzilga jo’natishi, kompyuteringizga internetdan ruxsatsiz ulanishlarni amalga oshirishi mumkin. Chuvalchang viruslar (Worms) – Chuvalchang viruslar o’z nomiga mos ravishda juda tez o’z-o’zidan ko’payadigan viruslardir. Odatda bu viruslar internet yoli intranet tarmoqlari orasida tarqaladi. Tarqalish usuli sifatida elektron xatlar yoki boshqa tez tarqaluvchi mexanizmlardan foydalanadi. Ular haqiqatan ham kompyuteringizdagi ma’lumotlar va kompyuter xavfsizligiga katta ziyon yetkazadi. Chuvalchang viruslar operatsion tizimning nozik joylaridan foydalanish yoki zararlangan elektron xatlarni ochish yo’li bilan kompyuteringizga o’rnashib olishi mumkin. Boot sektor viruslari (Bootsector viruses) – Bu viruslar kompyuterning ishlay boshlashi (загрузка) uchun foydalaniladigan qattiq diskning maxsus qismini ishdan chiqaradi. Bu virus kompyuteringizni zararlaganidan keyin kompyuter ishlamay qolishi mumkin. Odatda floppy disklar orqali tarqaladi. Makro viruslar (Macro viruses) – Macro viruslar bu – o’zlarining tarqalishi uchun boshqa bir programmaning makro dasturlash tilidan foydalanadigan viruslardir. Ular odatda Microsoft Word yoki Excel xujjatlarini zararlaydi. Operativ xotirada yashovchi viruslar ( Memory Resident Viruses ) — Bu viruslar kompyuteringizning operativ xotirasida (RAM) yashaydi va zararli harakatini amalga oshiradi. Odatda ularni ishga tushirish uchun boshqa virusdan foydalaniladi. Ular o’zlarining ishga tushishga yordam bergan virus yopilgan bo’lsa ham kompyuter xotirasida qoladi, shuning uchun ham ularga yuqoridagi nom berilgan. Rootkit viruslari (Rootkit viruses) – Rootkitlar viruslar orasida o’zlarining eng xavfliligi va yashirinishga ustaligi bilan alohida ajralib turadi. Rootkitlar kompyuteringizni yovuz hakerlar tomonidan qo’lga olinishi uchun foydalaniladi. Ba’zi rootkitlarni antivirus programmalari ham aniqlay olmaydi, chunki ular o’zlarini operativ tizim fayllari sifatida ko’rsatishadi. Rootkitlar odatda troyanlar tomonidan kompyuteringizga o’rnatiladi. O’zgaruvchan viruslar (Polymorphic viruses) – Bu viruslar nafaqat o’z-o’zidan ko’payadi, balki ko’paygan paytda o’zlarining kodlarini ham o’zgartirib turishadi. O’zgaruvchan viruslarni aniqlash ham ba’zi antiviruslar uchun qiyin kechishi mumkin. Vaqt bombasi viruslari (Time or Logic Bombs) – Bu viruslar muayyan sana yohud payt kelganida yoki foydalanuvchi tomonidan muayyan harakat amalga oshirilganida ishga tushadigan viruslardir. Misol uchun Kulgi kunida(1 aprel) yoki Yangi yilda kompyuteringizdagi ma’lumotlarni o’chirib tashlab sizga «sovg’a” taqdim etishi mumkin

 

         Fevral oyi matematika va informatika fan oyligi deb e’lon qilingan. Bu oyni samarali, mazmunli va namunali o‘tkazish maqsadida Nishon tumani XTMFMTTEB tomonidan chora-tadbirlar ishlab chiqildi. Maktablarda turli xil kechalar, vektorinalarva bellashuvlar tashkillashtirilmoqda. O’quvchilarning bu fanlarga qiziqishlari tobora ortib bormoqda.

Mana, necha yillardan buyon kompyuterdan foydalanasiz. Lekin hamon klaviaturadan ko’zingizni uzmaysiz. Balki bu sizning profitsionallik darajangizga sizga sezilmagan holatda putir yetkazayotgandir, nima dedingiz? Keling bugun biz bilan harakat qilib, o’zingizni malakangizni oshiring. Ishonamiz, buni siz uddalaysiz. Quydagi qoidalarga amal qilib, o’zingizni rivojlantiring! Klaviaturaga qaramasdan yozish:

1 Klaviaturaga qaramang. Klaviaturadan foydalanishda sizning ko’rish qobiliyatingiz emas, balki barmoqlaringiz ishlashi kerak. Bunda mushaklaringizning xotirasi ishga tushishi lozim. Agar barmoqlaringiz klavishlarning joylashuvini to’gri eslab qola olsa, ishingiz yanada yengil kechadi. Agar harflar joylashuvini eslab qolishingiz qiyin bo’lsa, va bu vaqt o’tisihi bilan ham iziga tushmasa unda, bir kichik xiyladan foydalanishingiz maslahat beriladi. O’zi yopishadigan qog’ozni oling (uni yopishgandan keyin ham olib tashlash oson bo’lsin) va hammasini klavishlaringiz yopishtirib chiqing. Shunda siz ularga qaramaslikka o’rganasiz yoki qog’oz harflarni yashirib tursa, baribir xech narsani ko’rolmaysiz.

2Qo’llaringizni to’gri turing. O’ng qo’l barmoqlari – JKL: belgilariga joylashsa, chap qo’ldagi barmoqlar esa – ASDF harflariga to’gri kelsin. (Ko’rsatkich, o’rta, nomsiz va jimjiloq barmog’imgizdan foydalaning. ) Quyidagi rasmda har bitta barmoqqa vazifasiga qarab ranglar belgilangan.

3Bosh barmoq o’z navbati bilan probel uchun xizmat qiladi. Barmoqlarning hammasi o’z harfini bossin. Bunga qat’iy rioya qiling.

4O’zingizni qiynab, harflarni qayerda joylashib qolganini eslab qolishga harakat qilmang. Yaxshisi, siz qaysi barmoq haysi harf uchun xizmat qilishini eslab qoling. Ong osti faoliyatida xotirangizda harflar bilan barmoqlaringizni bog’lanishiga ahamiyat qarating, ko’z bilan ularni joylashuvini eslab qolishga harakat qilmang.

5Yana bir maslahat, siz ishlatadigan klaviaturangizni almashtiring. Masalan, siz kirilda ish yuritsangiz, kiril harfsiz (rus alfavitisiz) bo’lgan klaviaturani xarid qiling. 2 haftada juda yaxshi o’rganib olasiz.

Men shoir emasman, da'voim ham yo'q,Yurtim go'zalliging madh etmay bo'lmas.Men shoir emasman, da'voim ham yo'q, Baxtimni she'r qilib suylamay bo'lmas.